Nguồn gốc địa danh Châu Thành

Trong văn học dân gian ở Nam Bộ có khá nhiều câu sử dụng từ "châu thành", mặc dù trong văn bản được viết hoa, nhưng "châu thành" ở đây được dùng như là một danh từ chung, chỉ nơi phố xá đông đúc, văn minh. Từ "châu thành" vốn là một từ Hán-Việt, được sử dụng khá phổ biến ở Nam Bộ. Khái niệm "châu thành" có thể hiểu là:

• Phố phường, thành thị, nơi dân cư đông đúc
• Khu vực chính một xứ hay một tỉnh
• Vùng đất bao quanh, ở cạnh thành phố, thị xã, đơn vị hành chính cấp huyện.

Sau khi chiếm nốt 3 tỉnh miền Tây Nam Kỳ, ngày 5 tháng 6 năm 1867, thực dân Pháp ra nghị định chia 6 tỉnh Nam Kỳ ra 24 hạt tham biện (arondissemnent). Viên cai trị hạt là tham biện (inspecteur, sau đổi là administrateur). Lỵ sở của hạt gọi là "châu thành", có chức năng như một "trung tâm hành chính" của hạt. Bắt đầu từ năm 1912, địa danh Châu Thành chính thức được đặt tên cho nhiều đơn vị hành chính cấp quận ở các tỉnh Nam Kỳ.

Ban đầu, "châu thành" chỉ các trung tâm hành chính, nơi có chợ búa, các cơ quan của hạt tham biện trú đóng. Sau khi thành lập các thị xã với chức năng "tỉnh lỵ", nó chiếm một phần diện tích của "châu thành", phần diện tích còn lại vẫn giữ tên cũ là quận Châu Thành và sau này là huyện Châu Thành. Hiện nay các thị xã tỉnh lỵ đó đều đã được nâng cấp trở thành các thành phố trực thuộc tỉnh.

Huyện Châu Thành thuộc tỉnh Hậu Giang ngày nay chính là quận Châu Thành thuộc tỉnh Cần Thơ thời Pháp thuộc. Khu vực trung tâm thành phố Cần Thơ ngày nay khi đó vẫn nằm trong quận Châu Thành. Trong giai đoạn 1991-2003, huyện Châu Thành tiếp tục trở lại thuộc tỉnh Cần Thơ cho đến khi tỉnh này bị giải thể vào đầu năm 2004.

Thời Pháp thuộc

Năm 1913, thực dân Pháp thành lập quận Châu Thành thuộc tỉnh Cần Thơ. Ban đầu, quận Châu Thành gồm 2 tổng với 23 làng trực thuộc như sau (theo thống kê năm 1917):

• Tổng Định Bảo gồm 12 làng: Mỹ Khánh, Nhơn Ái, Nhơn Nghĩa, Phú Lợi, Tân An, Tân Hòa Tây, Tân Thạnh Đông, Thạnh An, Thạnh Mỹ, Thới Bình, Thường Đông, Thường Thạnh Đông.
• Tổng An Trường gồm 11 làng: An Hòa, Đình Hòa, Đông Lợi, Đông Thành, Đông Thành Trung, Mỹ Chánh, Mỹ Thuận, Phù Ly, Tân Lược, Tân Lược, Tân Phong, Tân Qưới

Ngày 10 tháng 07 năm 1921, địa giới hành chính của quận được điều chỉnh. Về sau, tổng An Trường được giao cho quận Trà Ôn (lúc bấy giờ cùng thuộc tỉnh Cần Thơ) quản lý. Đến thời Việt Nam Cộng hòa, tổng An Trường thuộc địa bàn quận Bình Minh của tỉnh Vĩnh Long. Cũng sau này, thực dân Pháp cho hợp nhất một số làng và lấy tên gọi mới cho các làng mới sáp nhập.

Ngày 18 tháng 12 năm 1928, Toàn quyền Đông Dương ra nghị định thành lập các thành phố Bạc Liêu, Cần Thơ, Rạch Giá và Mỹ Tho có Ủy ban thành phố, thị trưởng do chủ tỉnh bổ nhiệm và có ngân sách riêng. Tuy nhiên sau này vẫn thường gọi là thị xã Cần Thơ. Thị xã Cần Thơ được thành lập trên phần đất làng Tân An trước đó.

Ngày 24 tháng 12 năm 1932, quận Châu Thành đổi tên thành quận Cái Răng, Dinh quận ở gần chợ Cái Răng. Tên quận mới được lấy theo tên gọi nơi đặt quận lỵ mới là Cái Răng (thuộc làng Thường Thạnh), còn trước đó quận lỵ quận Châu Thành cũ đặt ngay tại tỉnh lỵ Cần Thơ (thuộc làng Tân An).

Ngày 27 tháng 06 năm 1934, quận lấy lại tên cũ là Châu Thành, Dinh quận lại dời về Dinh xã Tây (nay là Ủy ban nhân dân Thành phố Cần Thơ).

Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, tháng 8 năm 1946, huyện Châu Thành tách ra để thành lập thị xã Cần Thơ.

Giai đoạn 1956-1975

Sau năm 1956, chính quyền Việt Nam Cộng hòa đặt quận Châu Thành thuộc tỉnh Phong Dinh, quận lỵ đặt tại xã Tân An (nay thuộc khu vực quận Ninh Kiều, Thành phố Cần Thơ). Tuy nhiên, sau này quận lỵ lại dời về Cái Răng lần nữa. Từ năm 1956 đến năm 1970, tỉnh lỵ Cần Thơ của tỉnh Phong Dinh cũng nằm trong khu vực xã Tân An, quận Châu Thành. Cũng trong giai đoạn này, một phần của quận Châu Thành cũng được tách ra để thành lập thêm các quận Thuận Nhơn, Phong Điền và Phong Thuận như sau:

• Ngày 2 tháng 7 năm 1962, tách một phần đất của quận Châu Thành để lập thêm quận Khắc Nhơn (quận lỵ đặt tại Bảy Ngàn). Ngày 20 tháng 4 năm 1964 đổi tên quận Khắc Nhơn thành quận Thuận Nhơn. Sau đó quận lỵ quận Thuận Nhơn cũng được dời về Một Ngàn. Quận Thuận Nhơn trước năm 1975 gồm 5 xã: Thạnh Hòa, Tân Bình, Tân Hòa, Chủ Thiện, Lệ Tâm. Quận lỵ đặt tại Một Ngàn, về mặt hành chánh thuộc xã Tân Hòa.
• Ngày 26 tháng 5 năm 1966, quận Phong Điền thuộc tỉnh Phong Dinh được chính quyền Việt Nam Cộng hòa thành lập trên cơ sở tách một phần đất của các quận Châu Thành, Phong Phú, Thuận Nhơn trước đó. Quận Phong Điền khi đó gồm 5 xã: Nhơn Nghĩa, Nhơn Ái, Trường Long, Mỹ Khánh, Cầu Nhiếm. Trong đó, xã Cầu Nhiếm được thành lập do tách một phần đất của các xã Tân Thới và Trường Thành cùng thuộc quận Phong Phú.
• Năm 1970, lại tách các xã Phú Hữu, Đông Phú ra khỏi quận Châu Thành hợp với các xã Xuân Hòa, An Lạc Thôn, Phong Nẫm của quận Kế Sách, tỉnh Ba Xuyên trước đó để thành lập thêm quận Phong Thuận trực thuộc tỉnh Phong Dinh. Quận Phong Thuận khi đó gồm 5 xã: Phú Hữu, Đông Phú, Xuân Hòa, An Lạc Thôn, Phong Nẫm. Quận lỵ đặt tại Cái Côn, về mặt hành chánh thuộc xã An Lạc Thôn.

Theo Sắc lệnh số 115-SL/NV của Thủ tướng Việt Nam Cộng hòa Trần Thiện Khiêm ngày 30 tháng 9 năm 1970, tách các xã Tân An, Thuận Đức, ấp Lợi Nguyên thuộc xã An Bình và ấp Bình Nhựt thuộc xã Long Tuyền cùng thuộc quận Châu Thành để thành lập Thị xã Cần Thơ.

Cho tới năm trước 1975, quận Châu Thành gồm 8 xã: Thạnh An, Tân Phú Thạnh, Thường Thạnh, Thường Thạnh Đông, An Bình, Giai Xuân, Long Tuyền, Phú Thứ. Quận lỵ đặt tại Cái Răng, về mặt hành chánh thuộc xã Thường Thạnh.

Về phía chính quyền Cách mạng, sau năm 1956 huyện Châu Thành vẫn trực thuộc tỉnh Cần Thơ. Tháng 10 năm 1966, huyện Châu Thành thuộc tỉnh Cần Thơ được chia ra thành hai huyện là Châu Thành A và Châu Thành B. Cuối 1967 nhập lại là Châu Thành. Sau nhiều lần chia tách rồi sáp nhập Châu Thành Vòng Cung vào Châu Thành A, Châu Thành B nhập lại là huyện Châu Thành.

Năm 1965, Tỉnh ủy Cần Thơ quyết định tách xã Trường Thành thuộc huyện Ô Môn ra hai xã là xã Trường Thành và xã Trường Long, đồng thời giao Trường Long về cho huyện Châu Thành A quản lý. Đến năm 1973, tiếp tục tách xã Trường Long thành hai xã: Trường Long và Trường Long Tây. Trong đó, địa bàn xã Trường Long Tây thuộc huyện Châu Thành A trùng với địa bàn xã Lệ Tâm thuộc quận Thuận Nhơn, tỉnh Phong Dinh của chính quyền Việt Nam Cộng hòa.

Giai đoạn 1975-2003

Sau ngày 30 tháng 04 năm 1975, chính quyền quân quản Cộng hòa miền Nam Việt Nam của tỉnh Cần Thơ đã giải thể các quận Thuận Nhơn, Phong Điền, Phong Thuận trước đó; đồng thời vẫn đặt huyện Châu Thành thuộc tỉnh Cần Thơ như trước. Huyện lỵ là thị trấn Cái Răng, được thành lập do tách đất từ xã Thường Thạnh. Lúc này, chính quyền Cách mạng cũng có sự điều chỉnh các xã thuộc huyện Châu Thành như sau:

• Trả các xã Xuân Hòa, An Lạc Thôn và Phong Nẫm về cho huyện Kế Sách như trước.
• Giải thể xã Chủ Thiện (trước đó thuộc quận Thuận Nhơn) và sáp nhập địa bàn xã này vào xã Nhơn Nghĩa.
• Giải thể xã Lệ Tâm, đồng thời đổi tên xã này thành xã Trường Long Tây thuộc huyện Châu Thành. Một phần nhỏ diện tích xã Lệ Tâm trước đó được sáp nhập vào xã Trường Xuân thuộc huyện Ô Môn.
• Giải thể xã Cầu Nhiếm, sáp nhập trở lại vào địa bàn các xã Tân Thới và Trường Thành của huyện Ô Môn như trước.
• Giao xã Đông Phước trước đó thuộc quận Phụng Hiệp về cho huyện Châu Thành quản lý.
• Giao các xã Thạnh Hòa, Tân Bình (trước đó thuộc quận Thuận Nhơn) về cho huyện Phụng Hiệp quản lý. Đồng thời, tách một phần đất của xã Thạnh Hòa để thành lập xã Thạnh Xuân trực thuộc huyện Châu Thành.

Theo Nghị định số 03/NĐ-76 ngày 24 tháng 2 năm 1976 và Quyết định số 17/QĐ-76 ngày 24 tháng 3 năm 1976, Chính phủ Việt Nam quyết định hợp nhất ba đơn vị hành chính cấp tỉnh ngang bằng nhau là tỉnh Sóc Trăng, tỉnh Cần Thơ và thành phố Cần Thơ để thành lập một tỉnh mới có tên là tỉnh Hậu Giang. Lúc này, Châu Thành là huyện của tỉnh Hậu Giang, với huyện lỵ là thị trấn Cái Răng.

Tháng 12 năm 1976, huyện Châu Thành hợp nhất hai xã Thạnh An và Phú Thứ lại thành xã Phú An. Từ đây, huyện Châu Thành gồm thị trấn Cái Răng và 15 xã: Đông Phú, Đông Phước, Đông Thạnh, Giai Xuân, Mỹ Khánh, Nhơn Ái, Nhơn Nghĩa, Phú An, Phú Hữu, Tân Hòa, Tân Phú Thạnh, Thạnh Xuân, Thới An Đông, Trường Long, Trường Long Tây.

Ngày 21 tháng 4 năm 1979, Hội đồng Chính phủ ban hành Quyết định số 174-CP[3] về việc điều chỉnh địa giới một số xã thuộc tỉnh Hậu Giang. Theo đó sáp nhập xã Mỹ Khánh, xã Giai Xuân và ấp Thới Thuận, ấp Thới Hòa, ấp Thới Ngươn của xã Thới An Đông thuộc huyện Châu Thành vào thành phố Cần Thơ cùng thuộc tỉnh Hậu Giang. Huyện Châu Thành còn lại 1 thị trấn Cái Răng và 12 xã: Đông Phú, Đông Phước, Đông Thạnh, Nhơn Ái, Nhơn Nghĩa, Phú An, Phú Hữu, Tân Hòa, Tân Phú Thạnh, Thạnh Xuân, Trường Long, Trường Long Tây.

Ngày 15 tháng 9 năm 1981, Hội đồng Bộ trưởng ban hành Quyết định số 70-HĐBT[4] về việc chia một số xã để thành lập các xã mới thuộc huyện Châu Thành, tỉnh Hậu Giang như sau:

• Chia xã Phú Hữu thành ba xã lấy tên là xã Phú Hữu, xã Phú Hoà và xã Phú Tân.
• Chia xã Đông Phước thành ba xã lấy tên là xã Đông Phước, xã Đông Sơn và xã Đông An.
• Chia xã Nhơn Nghĩa thành hai xã lấy tên là xã Nhơn Nghĩa và xã Nhơn Hoà.
• Chia xã Trường Long Tây thành ba xã lấy tên là xã Trường Lộc, xã Trường Hưng và xã Trường Bình.
• Chia xã Tân Hoà thành hai xã lấy tên là xã Tân Hoà và xã Tân Thuận.

Năm 1986, huyện Châu Thành lại hợp nhất hai xã Thường Thạnh và Thường Thạnh Đông lại thành xã Đông Thạnh.

Sau đó, các xã Phú Hòa, Phú Tân, Đông Sơn, Đông An, Nhơn Hòa, Trường Lộc, Trường Hưng, Trường Bình lại bị giải thể; đồng thời lấy lại tên xã Trường Long Tây như trước.

Ngày 26 tháng 12 năm 1991, Quốc hội Việt Nam ban hành Nghị quyết chia tỉnh Hậu Giang thành tỉnh Cần Thơ và tỉnh Sóc Trăng. Huyện Châu Thành thuộc tỉnh Cần Thơ, gồm thị trấn Cái Răng và 13 xã: Đông Phú, Đông Phước, Đông Thạnh, Nhơn Ái, Nhơn Nghĩa, Phú An, Phú Hữu, Tân Hòa, Tân Phú Thạnh, Tân Thuận, Thạnh Xuân, Trường Long, Trường Long Tây.

Ngày 06 tháng 11 năm 2000, Chính phủ Việt Nam ban hành Nghị định số 64/2000/NĐ-CP[5] về việc điều chỉnh địa giới hành chính huyện Châu Thành để tái lập huyện Châu Thành A, tỉnh Cần Thơ như sau:

• Tái lập huyện Châu Thành A trên cơ sở 22.139 ha diện tích tự nhiên và 163.357 nhân khẩu của huyện Châu Thành.
• Huyện Châu Thành A gồm 8 đơn vị hành chính trực thuộc là các xã: Tân Thuận, Thạnh Xuân, Tân Hoà, Trường Long, Nhơn Ái, Nhơn Nghĩa, Trường Long Tây và Tân Phú Thạnh.

Sau khi điều chỉnh địa giới hành chính để tái lập huyện Châu Thành A, huyện Châu Thành có 18.851 ha diện tích tự nhiên và 121.689 nhân khẩu, gồm 6 đơn vị hành chính trực thuộc là các xã: Đông Thạnh, Đông Phú, Đông Phước, Phú An, Phú Hữu và thị trấn Cái Răng.

Ngày 10 tháng 07 năm 2001, Chính phủ Việt Nam ban hành Nghị định số 37/2001/NĐ-CP[6] về việc thành lập xã, thị trấn thuộc các huyện Châu Thành và Châu Thành A, tỉnh Cần Thơ như sau:

• Thành lập xã Phú Hữu A thuộc huyện Châu Thành trên cơ sở 1.799 ha diện tích tự nhiên và 10.593 nhân khẩu của xã Phú Hữu
• Thành lập thị trấn Ngã Sáu thuộc huyện Châu Thành trên cơ sở 1.100 ha diện tích tự nhiên và 5.530 nhân khẩu của xã Đông Phước
• Thành lập xã Đông Phước A thuộc huyện Châu Thành trên cơ sở 2.258 ha diện tích tự nhiên và 9.290 nhân khẩu của xã Đông Phước

Từ đó, huyện Châu Thành có 2 thị trấn: Cái Răng, Ngã Sáu và 7 xã: Đông Phú, Đông Phước, Đông Phước A, Đông Thạnh, Phú An, Phú Hữu, Phú Hữu A.

Trước năm 2004, Châu Thành vốn là một huyện thuộc tỉnh Cần Thơ cũ, với huyện lỵ là thị trấn Cái Răng. Địa bàn huyện Châu Thành khi đó rất rộng lớn, bao gồm toàn bộ các huyện Châu Thành, Châu Thành A của tỉnh Hậu Giang, một phần huyện Phong Điền và một phần quận Cái Răng của thành phố Cần Thơ trực thuộc Trung ương hiện nay. Ngày 6 tháng 11 năm 2000, dựa theo Nghị định số 64/2000/NĐ-CP, huyện Châu Thành được tách ra để thành lập mới huyện Châu Thành A lúc bấy giờ cùng thuộc tỉnh Cần Thơ.

Từ năm 2004 đến nay

Ngày 26 tháng 1 năm 2003, Quốc hội Việt Nam thông qua Nghị quyết số 22/2003/QH11[7], về việc chia và điều chỉnh địa giới hành chính một số tỉnh. Theo đó, chia tỉnh Cần Thơ thành thành phố Cần Thơ trực thuộc trung ương và tỉnh Hậu Giang. Địa giới hành chính huyện Châu Thành bị chia tách một phần về thành phố Cần Thơ, một phần thuộc tỉnh Hậu Giang. Theo đó, một phần của huyện Châu Thành, bao gồm: thị trấn Cái Răng; các ấp Thạnh Mỹ, Thạnh Huề, Thạnh Thắng, Yên Hạ và 176 ha diện tích cùng với 2.216 ngưười của ấp Phú Quới thuộc xã Đông Thạnh; các ấp Thạnh Hóa, Thạnh Hưưng, Thạnh Thuận, An Hưng, Thạnh Phú, Phú Khánh, Khánh Bình và 254,19 ha diện tích cùng với 1.806 người của ấp Phú Hưng thuộc xã Phú An; các ấp Phú Thành, Phú Thạnh, Phú Thuận, Phú Thuận A và 304,61 ha diện tích cùng với 1.262 người của ấp Phú Lợi thuộc xã Đông Phú được giao về cho thành phố Cần Thơ trực thuộc trung ương quản lý. Tỉnh Hậu Giang quản lý phần còn lại của huyện Châu Thành.

Ngày 02 tháng 01 năm 2004, Chính phủ Việt Nam ban hành Nghị định số 05/2004/NĐ-CP[8] về việc điều chỉnh địa giới hành chính thành lập các quận Ninh Kiều, Bình Thủy, Cái Răng, Ô Môn và các huyện Phong Điền, Cờ Đỏ, Vĩnh Thạnh, Thốt Nốt và các xã, phường, thị trấn thuộc thành phố Cần Thơ trực thuộc Trung ương. Theo đó, toàn bộ 246,37 ha diện tích tự nhiên và 13.968 nhân khẩu của thị trấn Cái Răng, 1.035,81 ha diện tích tự nhiên và 10.431 nhân khẩu của xã Đông Thạnh, 2.013,29 ha diện tích tự nhiên và 12.781 nhân khẩu của xã Phú An, 806,66 ha diện tích tự nhiên và 6.386 nhân khẩu của xã Đông Phú được điều chỉnh để thành lập các phường Lê Bình, Thường Thạnh, Phú Thứ, Tân Phú thuộc quận Cái Răng.

Ngày 2 tháng 1 năm 2004, theo các Nghị định số 05/2004/NĐ-CP và 06/2004/NĐ-CP, huyện Châu Thành và huyện Châu Thành A cùng thuộc về tỉnh Hậu Giang. Ngoài ra, một phần đất huyện Châu Thành cũng được nhập vào quận Cái Răng của thành phố Cần Thơ. Bên cạnh đó, một phần đất huyện Châu Thành A lại được nhập vào quận Cái Răng và huyện Phong Điền của thành phố Cần Thơ trực thuộc Trung ương. Cũng từ năm 2004, huyện lỵ huyện Châu Thành được dời về thị trấn Ngã Sáu, còn thị trấn Cái Răng cũ cũng được chuyển thành phường Lê Bình trực thuộc quận Cái Răng. Hiện nay, trung tâm hành chính quận Cái Răng được đặt ở phường Lê Bình, vốn cũng là nơi đặt thị trấn huyện lỵ Cái Răng của huyện Châu Thành trước năm 2004.

Đồng thời, cũng vào ngày 02 tháng 01 năm 2004, Chính phủ Việt Nam ban hành Nghị định số 06/2004/NĐ-CP[9] về việc điều chỉnh địa giới hành chính các xã trực thuộc huyện Châu Thành và Châu Thành A thuộc tỉnh Hậu Giang.

Huyện Châu Thành sau khi điều chỉnh địa giới hành chính, có 14.578,91 ha diện tích tự nhiên và 81.194 nhân khẩu; gồm 8 đơn vị hành chính trực thuộc là: thị trấn Ngã Sáu, các xã Đông Phú, Phú Hữu A, Phú Hữu, Phú An, Đông Thạnh, Đông Phước và Đông Phước A. Huyện lỵ được dời về thị trấn Ngã Sáu.

Ngày 24 tháng 08 năm 2009, Chính phủ Việt Nam ban hành Quyết định số 37/NQ-CP[10] về việc điều chỉnh địa giới hành chính xã, thành lập xã, thị trấn thuộc huyện Châu Thành A, huyện Châu Thành, huyện Long Mỹ, tỉnh Hậu Giang. Theo đó, thành lập xã Phú Tân thuộc huyện Châu Thành trên cơ sở điều chỉnh 1.637 ha diện tích tự nhiên và 12.054 nhân khẩu của xã Phú Hữu.

Sau khi điều chỉnh địa giới hành chính xã, thành lập xã, thị trấn, huyện Châu Thành có 13.454,37 ha diện tích tự nhiên và 89.242 nhân khẩu, có 09 đơn vị hành chính trực thuộc, bao gồm: thị trấn Ngã Sáu và các xã: Phú Hữu, Phú Hữu A, Đông Phú, Phú An, Đông Phước, Đông Phước A, Đông Thạnh, Phú Tân.

Ngày 24 tháng 1 năm 2011, Chính phủ Việt Nam ban hành Nghị quyết số 06/NQ-CP[11] về việc thành lập thị trấn Mái Dầm thuộc huyện Châu Thành trên cơ sở nguyên trạng 1.601,68 ha diện tích tự nhiên và 11.737 nhân khẩu của xã Phú Hữu A.

Sau khi thành lập thị trấn Mái Dầm, huyện Châu Thành có 13.454 ha diện tích tự nhiên và 85.429 nhân khẩu; có 9 đơn vị hành chính trực thuộc, bao gồm các xã: Phú Hữu, Phú Tân, Phú An, Đông Phú, Đông Phước A, Đông Phước, Đông Thạnh và các thị trấn: Ngã Sáu, Mái Dầm.

Ngày 10 tháng 1 năm 2020, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 869/NQ-UBTVQH14.[12]. Theo đó, giải thể xã Phú An, địa bàn nhập vào xã Đông Thạnh và thị trấn Ngã Sáu.

Huyện Châu Thành có 2 thị trấn và 6 xã như hiện nay.